انتخاب شیوه معتدل و راه میانه در زندگی، یکی دیگر از مهم‌ ترین شیوه‌ها و سلوک زندگانی پر برکت امام هشتم شیعیان امام رضا علیه السلام محسوب می‌شود. انتخاب این شیوه زندگی از سالمترین برنامه های اقتصادی در امور زندگی است که می‌تواند به عنوان یکی از پیش‌نیازهای تحقق جهاد اقتصادی در سطح جامعه و کشور قرار گیرد. سیره زندگانی حضرت حاکی از دوری از اسراف و تبذیر است و حضرت علیه السلام اسراف را عامل اصلی فقر و تهی‌دستی به شمار می‌آوردند.

در اندیشه و سیره حضرت امام رضا علیه السلام تا حدی است که امام رضا علیه السلام این مسئله اقتصادی را در رده گناهان بزرگ قلمداد کرده‌اند و همگان را از آن نهی نموده‌اند.

  
در روایتی که (فضل بن شاذان) از امام رضا علیه السلام نقل می‌کند، حضرت ضمن نام‌های به مأمون و بیان مسائل مهمی از شریعت، به شمارش گناهان بزرگ می‌پردازند و از جمله آنها به «اسراف و تبذیر» اشاره می‌کنند.

امام رضا علیه السلام درباره میانه‌روی در مصرف میفرمایند:
«نسبت به مصرف مال در مورد خود و خانوادهات، معتدل و میانهرو باش؛ زیرا خداوند متعال میفرماید: «ای رسول خدا! وقتی از تو میپرسند که چگونه خرج کنند، در پاسخ آنان بگو: عَفْو و عَفْو؛ یعنی میانهروی».1
و نیز خداوند تعالی میفرمایند: «بندگان شایسته کسانی هستند که به هنگام خرج، اسراف و بخل نورزند».
رونق و شکوفایی اقتصادی، بی‌شک با اسراف و هدر دادن بیهوده اموال امکان‌پذیر نیست، و هرگز شخص و ملت اسراف‌کار، به رشد اقتصادی نخواهد رسید. از این رو، اسراف، آفت کار نیز به شمار می‌آید، زیرا آن‌که هم کار می‌کند و هم اسراف، مانند آن است که در صندوقی که ته ندارد، پول می‌ریزد و بدیهی است ثروتی برای اندوخته نخواهد شد و پیشرفتی نخواهد کرد. اسراف، عامل اصلی فقر و تهی‌دستی نیز به شمار می‌رود. از دیدگاه عرفانی، نعمت‌های پروردگار ادراک و شعور دارند و آن‌گاه که بی‌توجهی فرد را به خود حس کنند، رخت بر می‌بندند و فرد را از نعمت‌ها محروم می‌کنند. در مقابل، اگر از انسان توجه، احترام و ارزش ببینند، نه تنها مهمان سفره زندگی او خواهند شد، بلکه نعمت‌های دیگر را نیز به سوی خویش فرا می‌خوانند. در نتیجه، نعمتی برنعمت شخص افزوده می‌شود.
یاسر، خادم امام رضا علیه السلام می‌گوید: «غلامان یک روز میوه خورده بودند، ولی بدون این‌که آن را کاملاً بخورند، دور انداخته بودند. حضرت به آنان فرمود: سبحان الله! اگر شما از آن بی‌نیازید، کسانی هستند که به آن نیازمندند. آن را به کسی بدهید که نیازمند آن می‌باشد»2.
همچنین ابن طیفور گوید: «حضرت رضا علیه السلام از من پرسید: بر چه مرکبی سوار می‌شوی؟ گفتم: بر الاغ. پرسید: آن را به چه قیمتی خریداری کرده‌ای؟ گفتم: سیزده دینار. فرمود: این اسراف است که الاغی را به سیزده دینار خریداری نمایی و (یابو) را که ارزان‌تر است رها سازی. گفتم: خرج یابو بیشتر است. فرمود: آن کس که روزی الاغ را می‌رساند، روزی یابو را نیز خواهد رسانید».3 یکی از سالم‌ترین برنامه‌های اقتصادی در امور زندگی همان میانه‌روی و دوری کردن از اسراف است. به کار بردن این شیوه به سالم ماندن خانواده بسیار کمک می‌نماید.
راوی گوید: از امام رضا علیه السلام درباره هزینه‌های خانواده‌ام اجازه خواستم. امام در این زمینه می‌فرمودند: «میان دو چیزی که ناپسند است، میانه‌رو باش.» گفتم: «فدایت شوم. به خدا سوگند! که دو چیز مبغوض را نمی‌شناسم». امام فرمودند: «خدا تو را رحمت کند، مگر نمی‌دانی که خدا دشمن می‌دارد زیاده‌روی و سخت‌گیری را؟» و آن گاه این آیه را قرائت فرمودند: «وَالَّذِینَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُرُوا وَکَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَوَامًا؛ بندگان خاص خداوند کسانی هستند که هرگاه انفاق کنند نه اسراف می‌کنند و نه سخت‌گیری می‌نمایند. بلکه میان این دو اندازه و میانه و اعتدال وجود دارد». (فرقان: 66)
حضرت رضا علیه السلام همچنین درباره معیار اسراف و شناخت آن فرموده‌اند: «در مصرف آنچه برای بدن مفید و سودمند است، اسراف نمی‌شود. همانا اسراف در چیزی می‌باشد که مال را تلف و نابود سازد و به بدن ضرر و زیان وارد نماید»4.
امام رضا علیه السلام ، تباه‌سازی اموال را پدیده‌ای ناپسند می‌داند، دوستان و پیروان خویش را از این پدیده نامبارک باز می‌دارد و می‌فرماید: «ان الله یبغض... اضاعة المال؛ خداوند، تباه‌سازی اموال را دشمن می‌دارد».5
گفتنی است تباه کردن اموال و تضییع آنها که در این روایت آمده، مفهوم گسترده‌ای دارد و هر نوع تباهی و نابودی و فساد در اموال را شامل می‌گردد. تباهی و تضییع، ممکن است بر اثر علت‌هایی چند پدید آید که از جمله آنها عبارتند از: اسراف‌کاری و مصرف بیش از اندازه، بی‌اطلاعی و نبود تخصص و مهارت در مدیریت‌های مالی، کوتاهی و سهل‌انگاری در به کارگیری اموال و مانند آنها که موجب می‌شوند تا سرمایه زندگی تباه شود و موجب فقر و تهی‌دستی گردد و حتی سیر و حرکت معنوی انسان نیز دست‌خوش تزلزل شود. با توجه به کلیت سخن امام رضا علیه السلام اگر در امور اقتصادی و مسائل مالی، برنامه‌ریزی درست و حساب‌شده‌ای انجام نگیرد، تضییع مال خواهد بود و اگر در داد و ستدها نیز دقت لازم به کار نرود و غبن صورت گیرد، اموال، تباه خواهد شد.
از این رو، امام رضا علیه السلام هدر دادن و تباه ساختن اموال را، مصداقی از فساد دانسته و فرموده‌اند: «من الفساد قطع الدرهم و الدینار و طرح النوی؛ تکه تکه کردن درهم و دینار (یا هر پولی دیگر) و دورافکندن هسته خرما(که ممکن است بذر نخلی در آینده شود)، از جمله کارهای فاسد و نادرست است».6
و باز در حدیثی دیگر می‌فرمایند: «عَلَیکُمْ بِالْقَصْدِ فِی الْغِنی وَ الْفَقْرِ، وَ الْبِرِّ مِنَ الْقَلیلِ وَ الْکَثیرِ فَإِنَّ اللّهَ تَبارَکَ وَ تَعالی یعْظُمُ شِقَّةَ الـتَّمْرَةِ حَتّی یأْتِی یوْمَ الْقِیمَةِ کَجَبَلِ أُحُد؛ بر شما باد به میانه‌روی در فقر و ثروت، و نیکی کردن چه کم و چه زیاد، زیرا خداوند متعال در روز قیامت یک نصفه خرما را چنان بزرگ نماید که مانند کوه اُحد باشد».7
حضرت امام رضا علیه السلام ، همواره پیروانشان را به رضایت به رزق اندک توصیه می‌کردند و از فرمایشات ایشان است: «مَنْ رَضِی عَنِ اللّهِ تَعالی بِالْقَلیلِ مِنَ الرِّزْقِ رَضِی اللّهُ مِنْهُ بِالْقَلیلِ مِنَ الْعَمَلِ؛ هر کس به رزق و روزی کم از خدا راضی باشد، خداوند از عمل کم او راضی باشد».8
1. الحدیث، ج 3، ص 268.
2. فروع کافی، ج 6 ص، 29؛ بحارالانوار، ج 49، ص 102.
3. سفینة البحار، ج 1، ص 616.
4. مکارم الاخلاق، باب 3، فصل 3.
5. تحف العقول، ص 804.
6. شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 167.
7. چهل حدیث، ص 30.
8. همان، ص 30.
منبع: کتاب  جلوه‌های جهاد اقتصادی در اندیشه امام رضا علیه السلام

مـوضـوعــــات محض رضا: اقتصاد مقاومتی رضوی
برچسب‌هاي محض رضا: کلام رضوی, اقتصاد مقاومتی, در کلام امام هشتم, مقاومت